तांबट : एक आत्मशोध --- प्रल्हाद जाधव

                          ज्यानं

मला

हा

अनुभव

दिला

त्या तांबटालाच...

Bird watching is economical,

It saves going to heaven.

                                      - Emily Dikinson

तांबट : एक आत्मशोध

   तांबट पक्षी जगभर सगळीकडे  आढळून येतो. प्रांता प्रांतात त्याच्या रंगरूपात आणि नावात थोडेफार बदल होतात, पण त्याचं Coppersmith हे इंग्रजी नाव जगभर प्रचलित आहे. या पुस्तकातला तांबट Crimsonbreasted Barbet म्हणून ओळखला जातो. शास्त्रीय भाषेत बोलायचं तर तो ‘Megalaima haemacephala’ µÖÖ ãú»ÖÖŸÖ»ÖÖ †ÖÆêü.

पक्ष्यांसंबंधी मराठीत फार कमी लिहिलं गेलंय, मग ते शास्त्रीय असो वा ललित ! या तांबटाविषयी तर ‘विश्वकोशा’तली नोंद आणि मारुती चितमप?ी यांच्या ‘पक्षिकोशा’तील अल्पशी माहिती सोडल्यास फार काही हाती लागत नव्हतं.

इंटरनेटवरून माहिती मिळवण्याचा प्रयत्न केला पण तिथंही केवळ शास्त्रीय स्वरुपाची संक्षिप्त माहिती मिळत होती.  किती प्रकारचे तांबट अस्तित्वात आहेत, ते कुठं राहतात, त्यांची लांबी किती, किती अंडी घालतात, काय खातात या सारखी माहिती आणि छायाचित्रं पाहायला मिळायची. पण या माहितीविषयी खात्री वाटत नव्हती, समाधान होत नव्हतं. उपलब्ध होणारी माहिती आणि तांबटांच्या प्रत्यक्ष निरीक्षणातले माझे अनुभव यातही फरक पडत होता.

                ‘Bombay Natural History Society’चे संचालक डॉ.असद रहेमानी यांची एकदा भेट  घेतली.  त्यांनी मला त्यांच्या ग्रंथालयात नेऊन ‘Biology of Indian Barbets’ हे प्रो.एच.एस.ए. याह्या ह्यांचं पुस्तक दाखवलं. प्रो.याह्या ह्यांनी त्यांच्या पीएच.डी.साठी ‘तांबट’ हा विषय निवडला होता. पण त्यांचं संशोधन Small Green Barbet अर्थात ‘छोटया हिरव्या तांबटा’वर आणि Crimsonthroated Barbet अर्थात ‘मलबारी तांबटा’वर आहे. ‘Crimsonbreasted Barbet’ संबंधी त्यात काही महत्त्वाच्या नोंदी आढळल्या, माहिती मिळाली पण त्यामुळं माझं समाधान होत नव्‍हतं, अनेक प्रश्‍नांची उत्‍तरं मिळत नव्‍हती. 

       कावळा ‘का%%व का%%¾Ö’ करतो, चिमणी ‘चि%%व चि%%व’ करते त्या धर्तीवर तांबटाचा आवाज कसा असतो, असा साधा प्रश्न होता. त्याच्या आवाजाचा उच्चार मराठी ‘विश्वकोशा’त ‘टोंक... टोंक...’ असा दिला आहे. चितमपल्‍ली यांच्या ‘पक्षिकोशा’त ‘टोक ... टोक ...’ आणि ‘टुक्... टुक्...’ असे दोन उच्चार दिले आहेत.  प्रो. याह्या यांनी आपल्या ग्रंथात ‘टुक्... टुक्...’ असा तर डॉ.सतीश पांडे यांनी आपल्या Birds of Western Ghats या ग्रंथात ‘पुक्... पुक्...’ असा उच्चार दिला आहे.

विदर्भात याच तांबटाचा आवाज ‘पुक्... पुक्...’ असा येतो म्हणून त्याला तिकडे ‘पुकपुक्या’ असे नाव पडले आहे.  ‘सखा नागझिरा’चे लेखक प्रसिध्द पक्षिनिरीक्षक किरण पुरंदरे यांनी हा आवाज ‘पुक्... पुक्...’ असा लिहावा असे चर्चेत म्हटले पण त्यांच्या ‘कापशीची डायरी’ या पुस्तकात तो ‘टक् टक् टक्’ असा आणि ‘उक् उक् उक्’ असाही दिला आहे.

डॉ.सलीम अली यांचे Handbook of the Birds of India and Pakistan हे दहा खंडांचे संशोधन प्रसिध्द आहे.  त्यातील चौथ्या खंडात त्यांनी या तांबटाचा आवाज ‘टुक्... टुक्...’ किंवा ‘टुंक्... (Tunk)’ असा दिला आहे. त्यांच्याच ‘Common Birds’ या पुस्तकात मात्र याच तांबटाचा आवाज त्यांनी फक्‍त टु क् ...टु क्... टुक्... असा नमूद केला आहे.

   दुर्गा भागवतांनी नाशिकचे तत्कालीन कलेक्टर जॅक्सन यांच्या ग्रंथसंग्रहावर आधारित ‘टोक...टोक...टोक’ या मथळयाचा एक लेख लिहिला आहे. (त्यांच्या ‘भावमुद्रा’ या पुस्तकात हा लेख समाविष्ट आहे.)  हा आवाज अर्थातच तांबटाचा आहे पण त्यानी ‘टो’ वर अनुस्वार दिलेला नाही की ‘ú’चा पाय मोडलेला नाही. त्याचे काहीतरी कारण असेलच पण ते कळायला आता मार्ग नाही.  सोलापूरचे पक्षीनिरीक्षक बी.एस.कुलकर्णी यांनी आपल्या ‘पक्षी निरीक्षण’ या पुस्तकात तोच आवाज ‘ट्रवाँग ट्रवाँग’ असा दिला आहे. Internet वरील माहितीत बऱ्याचदा Tonk, Tonk असा शब्द आढळतो. त्याला Tonk Notes असं ही म्‍हणतात.

पक्ष्यांचे आवाज नेमके कसे ऐकू येतात आणि त्यांचे उच्चार कसे करायचे हे त्या त्या प्रांताशी आणि भाषेशी संबंधित असते, असे डॉ.असद रहेमानी यांनी सांगितले.  ते म्हणाले,  ‘‘टिटवीच्या आवाजाचा इंग्लीशमधील उच्चार आणि जपानीमधील उच्चार वेगळा राहील हे स्पष्टच आहे ’’.

(अधिक वाचनांसाठी कृपया लेखकांशी संपर्क साधावा)

आभार :

मारुती चितमपल्‍ली, दिनकर गांगल, श्रीनिवास विनायक कुळकर्णी, अशोक शहाणे, सौ. रेखा शहाणे, शिरीष वीरकर, सुरेश वाघे, सुनील कर्णिक, नीळू दामले, भारत सासणे, अनंत भावे, दिलीप चावरे, सुदेश हिंगलासपूरकर, अरुण जोशी, धनंजय गांगल, शरद चव्हाण, विजय होकर्णे, अनिल छड्डा, मनोज आचार्य, नीलिमा धोदरे.